Ümmühan Daştan tarafından kaleme alınmış makale.
Gümrük İdarelerinin Etkinliği ve Gümrük İşlemlerinin Etkililiği Aşama- sında E-Gümrük Uygulamalarının İncelenmesi
Ümmühan DAŞTAN
Özet
Gümrük işlemlerinde elektronik uygulamaların benimsenmesi, dünyaya uyumlu hale getirilmesi, kolaylaştırıl- ması, işlem sürelerinin azaltılmasıyla birlikte işlemlerin 7/24 gerçekleştirilebilecek hale gelmesi elektronik güm- rük sisteminin yaygın kullanımıyla oldukça önem kazanmaya başlamıştır. Gerçekleştirilmiş olan bu çalışmada elektronik gümrük sisteminin yaygın kullanılmasıyla ticarette olan artışı göstermek hedeflenmiştir. Çalışma kapsamında asıl amaç, elektronik gümrük ile gümrük işlemlerinin etkililiği ve gümrük idarelerinin etkinliğinin bir arada incelenerek belirlenmesidir. İncelemeler sonucunda, yaşanan değişimlere bağlı kalarak insanların yeni elektronik sisteme daha kolay adapte olabildikleri sonucuna varılmıştır. Böylelikle insanlar yaşanabilecek sorun- ları azaltarak ve sisteme güvenerek işlemlerini gerçekleştirebilmektedir. Bu durumda gerçekleşen iyileşme ile lojistik aşamasında da oldukça iyi düzeyde iyileşmeler meydana gelmektedir.
Anahtar Kelimeler: E-Gümrük Kullanımı, Gümrük İdarelerinin Etkinliği, Gümrük İşlemlerinin Etkililiği.
Investigation of E-Customs Applications at the Stage of the Efficiency of Customs Transactions and the Efficiency of Customs Administrations
Abstract
With the adoption of electronic applications in customs procedures, making them compatible with the world, facilitating them and reducing the processing times, the fact that transactions can be carried out 24/7 has started to gain importance with the widespread use of the electronic customs system. In this study, it is aimed to show the increase in trade with the widespread use of the electronic customs system. Within the scope of the study, the main purpose is to determine the effectiveness of electronic customs and customs transactions and the effective- ness of customs administrations by examining them together. As a result of the examinations, it has been conc- luded that people can adapt to the new electronic system more easily by adhering to the changes experienced. In this way, people can perform their transactions by reducing the problems that may occur and relying on the sys- tem. In this case, with the improvement realized, quite good improvements occur in the logistics phase as well.
Keywords: E-Customs Usage, Efficiency of Customs Administrations, Effectiveness of Customs Procedures.
1
1 İstanbul Ticaret Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Lojistik Yönetimi Yüksek Lisans Öğrencisi
Orcid: 0000-0002-9677-9623
Eposta Adresi: ummuhandastan80@gmail.com
*Bu araştırma makalesi E-Gümrük Kullanımının Gümrük İdarilerinin etkinliği ve Gümrük İşlemlerinin Etkililiği Üzerindeki Etkisi adlı tez çalışmasından türetilmiştir.
- Giriş
Ticaretin başlangıcından bu zamana kadar, dönem şartlarına bağlı kalınarak birçok yöntem ve prosedür uygulanmıştır. Dün- yada ticaretin gelişmesi, teknolojik geliş- melerle birlikte paralel giderek dünya eko- nomisinde köklü değişikliklerle büyümeyi sağlamıştır. Günümüz Türkiye’sinde ise teknolojinin artmasıyla birlikte, her şeyin elektronik ortamda gerçekleşmesiyle elekt- ronik ticaret yaygınlaşmaya başlamıştır (Altınok vd., 2003:5).
Günümüz teknolojisi ile artan internet kul- lanımı, web sitelerinin aktif kullanımıyla artması ve buna bağlı kalarak sanal ortam- da yapılan reklamlar elektronik ticaretin artışını hızlandırmak birlikte oldukça geniş bir yelpazeye yaymıştır. Elektronik ticare- tin, uygulama alanlarının bu denli yaygın- laşması ve bu alanda yapılan ticarette gelen gelirin artması ülkelerin başta ekonomik alanlarında olmak üzere sosyal ve idari alanlarında da önemli etkilerde değişiklik- leri, düzenlemeleri ve güvenlik adına oluş- turulan önlemleri meydana getirmiştir. Ayrıca her geçen gün yapılan düzenlemeler ve oluşturulan önlemlerde düzenlemeler gerçekleşmektedir. Ancak elektronik tica- ret, dünyada oldukça yaygın olan gelenek- sel ticaret algısından çıkarıp insanları yeni ekonomiye geçmelerini hızlı bir şekilde sağlamaktadır. Oluşturulan elektronik tica- ret, yeni girişimcileri ve girişimciliği doğ- rudan etkilemiş olup onlara yeni iş alanları ve fırsatlar oluşturmaktadır (Türen vd., 2011:50; Marangoz, 2011:182).
Ticaret Bakanlığı tarafından yapılan açık- lamaya göre, E-ticaret Bilgi Platformu’nda (ETBİS) E-ticaret Akademisi’ni 24 bin 154 kişi kullanmıştır. Buna ek olarak E-ticaret Danışman’ını 6 bin 485 kişi kullanmış olup toplamda 230 bin 424 kişi olduğu açıklan- dı. Ayrıca aylara göre bakıldığında ise ni- san ayında 39 bin 980 kişi olurken, tem- muz ayında ise 64 bin 602 kişi olarak belir- tilmiştir. Bununla birlikte, kullanıcıların
yaş aralığı incelendiğinde ise 25-34 yaşları arasındaki kişiler %37,5’lik bir oranı oluş- tururken, yaş aralıkları 35-44 ve 18-24 yaş arasındaki kişilerin oluşturduğu ortaya çıkmıştır. Yapılan açıklamanın devamında ise, 2020 yılının ilk yarısında e-ticaret hacmi toplam 91,7 milyar TL olduğu ancak bunun 91 milyar TL’si yurt içi harcamaları kapsadığı açıklanmıştır. Son olarak yapılan açıklamada Türkiye’nin e-ticaret boyutu 2020 yılında %64 artış göstermiş olduğu
açıklanmıştır (Ulukan, 2020).
Uluslararası ticarette ürünün tabi olduğu prosedürler ve uygulamalar ticaretin önün- de oldukça büyük engeller olmasına sebep olmaktadır. Gümrük idarelerinde uygula- nan prosedür ve belge kontrolü kısacası uluslararası ürün gönderimi emek ve za- man açısından oldukça maliyetli bir durum halindedir. Günümüzde kullanılan e-ticaret ile gümrük işlemlerinin de kolaylaştırılma- sı ve elektronik sisteme geçirilmesi için kullanılan e-gümrük uygulaması ile ticaret- te kolaylaştırma, maliyetlerin düşürülmesi, rakipler arasında rekabetin arttırılması he- deflenmiştir (Dereli, 2014: 252).
Gerçekleştirilmiş olan bu çalışmada, ilk olarak Türkiye’deki e-gümrük uygulamala- rına, e-gümrük kullanımını etkileyen fak- törler ve engellerden bahsedilmiştir. Buna ek olarak Türkiye’nin kara sınır kapıları istatistiklerinden bahsedilmiştir. Bu çalış- manın amacı Türkiye’deki kara sınır kapı- larından giriş çıkış yapan araçların, elekt- ronik gümrük sistemine geçişinden sonra artmış olduğunu ve böylelikle elektronik gümrük sisteminin kullanımını etkileyen faktörler ve engellerin belirlenmesi hedef- lemiştir. Çalışma kapsamında kullanılan veriler Ticaret Bakanlığı’nın web sitesin- den alınmıştır.
- Literatür İncelemesi
Günümüz teknolojisinin artmasıyla birlikte insan hayatındaki belli başlı düzenlemeler- de değişiklikler meydana gelmiştir. Bu değişiklikler arasında gümrük işlemlerinin
kolaylaştırılması ve elektronik ortama ta- şınması gümrük alanındaki en büyük deği- şikliklerden biridir (Dennis ve Shepherd, 2011, s. 104). Bilgi ve iletişim teknolojisi- nin kullanımı ve kullananlar tarafından kabulü oldukça önem arz etmektedir. Yeni dönem teknolojilerin ve yeniliklerin bera- berinde getirdiği dijitalleşme yeni uygula- malarında meydana çıkmasına neden ol- muştur. Gümrük işlemlerinin dijitalleşme- siyle birlikte, e-gümrük uygulamalarıyla e- devlet kullanımı doğru orantılı bir şekilde artış göstermiştir (Al-Hujran vd., 2015:191). Böylelikle kullanıcıların e- devlet (Nzaramyimana ve Susanto, 2019:352) ile e-öğrenme ve elektronik bel- ge uygulamaları oldukça yaygınlaşmıştır (Abdullah ve Ward, 2016:240).
2018 yılında oluşturulmuş olan dijitalleşme ile birlikte gerçekleştirebilecekleri işlemler genişletilerek işlem süreçleri kolaylaştırıl- ması sağlanmıştır. Böylelikle elektronik gümrük işlemleriyle birlikte kullanıcılar işlemlerini günün her saati gerçekleştir- mekle birlikte, yapılabilecek hatalar en az düzeye indirgenmiş, zaman ve maliyet sıkıntıları ortadan kalkmış ve uluslararası ticarette olabildiğince şeffaflık sağlanmıştır (Bozhüyük, 2020:105).
2019 yılında başlayıp dünyada etkisini gösteren Covid-19 virüs salgınından dolayı insanlar uzun sürelerce evlerine kapanmak zorunda kalmışlardır. Covid-19 virüsünün bulaşıcılığından dolayı ülkelerin aldıkları tedbirler doğrultusunda alışveriş merkezle- ri başta olmak üzere tüm toplu alanlar ge- çici süreliğine kapanması kararı alınmıştır. İnsanlar virüsten korunabilmek amacıyla, ihtiyaçlarını giderebilmek için marketlere gitmek yerine internetten alışverişler yapa- rak gidermekteydiler. Bu durum tüketicile- re e-ticaretin ne kadar kolaylık sağladığını ve aslında çok önemli bir pazar yeri oldu- ğunu göstermiştir (Aksoy, 2020:6).
İnsanların Covid-19 virüs salgınında e- ticarete ilgi göstermesi, e-ticaretin insan hayatını kolaylaştırdığı, istedikleri ürünleri
saniyeler içerisinde satın alabildiklerini, yapılan kampanyalardan ve indirimlerden daha fazla yararlanabilmeleri, kredi kartıy- la kolaylıkla ödeme imkânı sunması, ürün çeşitliliğinin oldukça fazla olması ve evden çıkmadan bütün işlemlerin gerçekleştiril- mesi gibi nedenler tercih edilmesini müm- kün kılmaktadır. Türkiye’de gelişen tekno- loji insanlara e-ticaretin yaygınlaşarak uluslararası arenada da kolaylıkla tercih edilebileceğini Covid-19 virüs salgınıyla göstermiştir (Yılmaz ve Bayram, 2020:49- 52).
- E-Gümrükte Kullanılan Uygulamalar
Gümrükteki elektronik uygulamalar; çağı yakalamak, hatta çağın daha da önünde ilerlemek misyonuyla ivme kazanmaktadır. Gümrük müşavirliği firmalarında veya dış ticaret firmalarında çalışan veya mesleğe ilk başlayanlar doksanlı yıllardan “çarşaf beyannameyi gören kişiler olarak” şu an gelinen noktayı görmek, o zamanlar için gerçekten hayal bile edilemezken şu an umut verici bir konumdadır.
Son yıllarda daha da hızlı bir ivme kazana- rak devam eden dijitalleşme uygulamaları hem şirketlerin hem de gümrük idaresinin işlerini kolaylaştırmakta, hız ve ivme kata- rak gümrük işlemlerinin izlenebilirliğini tüm alanlarda sağlamaktadır. Ticaret Ba- kanlığı tarafından 20 Ağustos 2018 yılı itibariyle “İhracatta Kâğıtsız Beyanname” dönemi başladı. İhracat beyannamesi sade- ce elektronik ortamda imzalanarak gümrük idaresine iletilmesi gerektiğinden haliha- zırda veri giriş salonlarında yapılmakta olan işlemler Ticaret Bakanlığının web sayfasından e-imza kullanılarak yapılabil- mektedir. Dijitalleşme sayesinde veri alış- verişiyle dünyanın en uzak noktasından bir tıkla bilgi alabiliyoruz. IOT ve farklı tek- nolojilerle yakın gelecekte akıllı saat ve gözlüklerimizle komut vererek e-ticaret yapabilir aşamaya gelebileceğiz.
“Kağıtsız Gümrük İşlemleri Projesi” kap- samında antrepo beyannamesi eklerinin de
elektronik ortama alınması ve işlemlerin kağıtsız ortamda yürütülmesi hedeflenmek- tedir. Bu kapsamda antrepo beyannamesi için Ankara Gümrük Müdürlüğünde pilot uygulamaya başlanmış olup, 29.03.2021 tarihinden itibaren uygulamanın belirlenen diğer gümrük idarelerinden yaygınlaştırıl- ması, ilerleyen zaman içinde ithalat beyan- namesinin elektronik ortama taşınması planlanmaktadır.
E-gümrük uygulamaları ile ülkemiz gene- linde farkındalık yaratılmaya çalışılarak kâğıt tasarrufu konusunda önemli bir adım atılmış oldu. Ayrıca gümrük işlemlerinin dijitalleşmesi ile birlikte maliyetlerde de düşüş sağlayacağı öngörülmektedir. Diğer yandan, dış ticaret işlemlerinin en önemli maliyet kalemlerinden birisi olarak, en hissedilir avantajın ise, şüphesiz “zaman kazanımı” olduğu söylenebilir.
Aynı zamanda e-uygulamaları sadece ihra- cat beyannamesinin ortadan kalkması ola- rak değerlendirmemek gerekiyor. Şöyle ki; ihracat beyannamesine ekli belgeler, gümrük işlemlerinde kullanılan dilekçeler ile şirketler arasındaki tüm haberleşmeler elektronik ortama taşınıyor. Bu sayede, gümrük müşavirliği şirketlerindeki beyan- name yazılım programlarını kullanarak ofis ortamında başlayan işlem ofis ortamında aynı anda da sonlandırabilmektedir.
Böylelikle ihracat işlemlerinin tüm süreçle- ri elektronik ortamda izlenebilmekte, güm- rük idaresi tarafında ise ilgili memur kendi ekranında süreci incelerken konu hakkında ilave belge talebini sistem üzerinden ilet- mekte ve böylece talep edilen belgeler de yine sistem üzerinden yüklenebilmekte- dir. Kâğıt ortamında belge ibrazı sona er- diğinden belge ve/veya sertifika beyanla- rında yaşanan zaman ve maliyet kayıpları- nın da önüne geçilmiştir.
Uluslararası ticaretin hızlı bir şekilde ko- laylaştırılması alanındaki tedbirler, ticare- tini uluslararası boyutunu güçlü bir şekilde genişletmeleri adına giderek daha fazla
önem kazanmaktadır. Günümüzde kullanı- lan sanal ortamlar, uluslararası ürün alım satımında ürünler hakkında daha fazla bilgi toplamayı, ürünün doğru bir şekilde su- nulmasını, alıcıya güvenli bir şekilde ile- tilmesini ve gümrük esnasında ürünün en düşük hata ile işlenmesini, kısacası ulusla- rarası ticaretin basitleştirilerek kolaylaşma- sını sağlamaktadır. E-gümrük uygulamala- rının asıl amacı da bu şekilde tanımlan- maktadır (Milner vd., 2008:5). Türkiye’de kullanılan e-gümrük uygulamaları da aynı şekilde tüm gümrük işlemlerin de gerçek- leşebilecek hataları en aza indirerek, güm- rük işlemlerini daha kolaylaştırarak ve elektronik alanda kolaylıkla günün her saati gerçekleştirilmeyi hedeflemektedir. Bu doğrultuda oluşturulan uygulamalar şekildedir;
BİLGE Sistemi: BİLGE sistemi (Bilgisa- yarlı Gümrük Etkinlikleri) yazılı olarak gerçekleştirilen gümrük beyanını, elektro- nik olarak yapılması gerektiğinde BİLGE sistemi kullanılmaktadır. Oluşturulan bu sistem gümrük işlemlerinin elektronik or- tamda kullanılması için oluşturulan siste- min adıdır. Ürünün gümrük işlemlerinin başlamasından bitişine kadarki olan tüm işlemlerin anlık elektronik ortamda gerçek- leşmesini sağlamaktadır. BİLGE sistemi sayesinde gümrük işlemleri için gerekli olan tüm belgeleri elektronik olarak doldu- rarak sisteme yüklenmesini sağlamaktadır (T.C. Ticaret Bakanlığı Gümrük Rehberi, 2018).
Tek Pencere Sistemi: Ticaret Bakanlığı, gümrüklerde evrak kontrollerini kolaylaştı- ran Tek Pencere Sistemi’ni 2014/1 sayılı genelge ile 14 Ocak 2014 tarihi itibariyle Şeker Kurumu izni ile hayata geçirilmiştir. Sistem, gümrük işlemleri sırasında istenen tüm belgelerin tek noktadan temin edilme- sini sağlayan e-belge aşaması ile diğer ku- rumlara ilişkin taleplerin tek noktadan ya- pılmasını sağlayan e-başvuru aşamasından oluşmaktadır. Gümrük işlemlerinde yaşa- nan elektronik gelişmeler sonucunda dış ticaret prosedürlerinde de değişimleri be-
raberinde getirmiştir. Bu değişimler özel ve kamu kuruluşlarının işlem yöntemlerini ve süreçlerini etkilemiştir. Dış ticaret pro- sedürlerinde bazı kamu kurumları birtakım kontrolleri yaparak lisans vermektedirler. Gerçekleştirilen kontroller sonucunda elde edilen belgeler ve lisanslar, ürünün gümrük işlemleri esnasında gümrük idaresi aracılı- ğıyla kontrolü sağlanır. Oluşturulan bu sistem, gümrük işlemleri esnasında isteni- len evrakları tek bir yerden edinebilmenizi ve gümrük prosedürlerinizi tek bir yerden yapabileceğiniz başvuru üzerinden gerçek- leştirmenize yardımcı olan bir sistemdir. Bu sistem sayesinde başta zaman ve kırta- siye maliyetlerinde oluşan azalma olmakla beraber gümrük işlemlerinde ithalat ve ihracat prosedürlerinde daha etkili kontrol- lerin gerçekleşmesini sağlamaktadır. E- belge aşamasının, hızlı bir şekilde kurum- lara yaygınlaştırılması ihracat beyanname- lerinin elektronik ortama aktarılmasıyla 2018 yılından sonrada devam etmiştir. (T.C. Ticaret Bakanlığı Gümrük Rehberi, 2018).
İhracatta Dijital Gümrük Uygulaması: İh- racat prosedürlerinde, beyanname sahibi kişiler tarafından e-imzalı tamamen elekt- ronik olarak gerçekleştirilen kağıtsız işlem- lerin gerektirilmesi amacıyla oluşturulmuş uygulamadır (T.C. Ticaret Bakanlığı, 2019).
- E-Gümrük Kullanımını Etkileyen Faktörler ve Engeller
E-gümrük işlemleri, kullanıcıların işlerini hızlandırıp bir o kadarda kolaylaştırsa da kullanıcılar yeni sisteme alışmakta ve gü- venmekte zorluk çekmektedir. Bunların başında e-devlet uygulamasını kullanıcıla- rın benimsemesi ve tam olarak kullanımın- daki gizlilik ve yasal kısıtlamalar engelle- yici etmelerin başında gelmektedir (Gilbert vd., 2004:290). Aynı şekilde, kullanıcıların internet işlemlerine olan güvensizliği, e- gümrük işlemlerinde de görülmüştür. Bir- çok uzman kullanıcıların görüşlerine göre, yasal çerçevenin kesin hatlarıyla belirli olmaması, verilerin kalitesi ve korunması-
na karşın olan güvensizlikler kullanıcıları engellemektedir (Bwalya, 2009:5; Baida vd., 2007:58). Bununla birlikte, oluşturulan sistemlerde teknik olarak aksaklıklarda yer almaktadır. Başta düşük veri kalitesine bağlı engellerle birlikte yeni teknoloji uy- gulamalarını desteklemeyen engellerde yer almaktadır (Veenstra vd., 2008:228).
E-gümrük işlemleri sırasında kullanılan sistemler eskidir. Ayrıca diğer gümrük ve şirketlerin veri transferlerinde kullanım için uygun değildir. Bu doğrultuda paylaşı- lan tüm verilerin doğru ve tutarlı bir şekil- de yorumlanabilmesi gerekmektedir. Güm- rük idarelerince tek pencere sisteminin çeşitli veri modellerince uyumlu hale geti- rilmekte ve günümüzde uygulanmaktadır. İşlemler esnasında kullanılan sistemlerde standardizasyon çözüm işlemlerinin uzun sürmesi kullanıcılar tarafından benimsen- me ve e-gümrük kullanımının gecikmesi oldukça karmaşık bir durum ortaya çıkar- mıştır. Bu işlemler sonucunda kullanıcıla- rın kullanımını ve benimsemesini oldukça kötü bir şekilde etkilemiştir (Özgener, 2004:170). E-gümrük sisteminin maliyetle- ri düşürdüğü bilinse de kullanılan sistem için ödenen ücretin pahalılığı ve bu sistemi kullanabilen personel yetiştirebilmek ekst- ra bir bütçe ayrılmasını gerektirmektedir. Bu durum böyle bir bütçeye sahip olmayan gümrük idarecileri için engel teşkil etmek- tedir. Bu tür engeller sonucunda, kullanıcı- lar tarafından e-gümrük uygulamaları bek- lentileri karşılayamayabilir ve beraberinde yararsız olarak algılanıp iyileştirmek için uygun olmadığı düşünülebilmektedir (Urciuoli vd., 2013:477).
Türkiye’de gerçekleşen küreselleşmenin etki alanları arasında e-devlet kullanımına bağlı olarak belediyeler de etkilenmiştir. E- devlete bağlı olarak yerel yönetimlerin gerçekleşebilmesi adına e-dönüşüm proje- leri gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Yerel yönetiminin temeli oluşturan vatan- daşla birebir iletişimde olan belediyeler sunulan hizmette oldukça önemli rol oy- namaktadır. Başka bir açıdan bakıldığında
e-dönüşüm e-gümrük sistemleri dışında günümüz sosyal yaşantısında da oldukça önemli bir konumdadır (Kaypak, 2009:217). Gerçekleştirilmiş olan bu ça- lışmada, e-dönüşüm çerçevesinde yeni teknoloji ile yeni bir sistem oluşumunun içinde olan e-gümrük sisteminin, kullanı- mını etkileyen faktörleri ve engelleri ortaya
1’de sınır kapıları ve hangi ülkeler arasında oldukları aşağıda listenmiş olarak verilmiş- tir.
Tablo 1. Sınır Kapıları ve Ülkeler
Ülke sınırları Sınır kapıları İpsala- Edirne
koymaktır (Urciuoli vd., 2013:483).
- Türkiye’nin Kara Kapıları
Türkiye yaklaşık olarak toplam 2753 km’lik kara sınırına sahiptir. Toplamda 30 tane kara sınır kapısı bulunmaktadır. Sınır kapıları hakkında bilgi vermek gerekirse, Irak ve İran doğal sınır olma özelliği taşı- maktadır. Geriye kalan diğer sınırlarımız zaman zaman birtakım engellerden geçse-
Türkiye-Yunanistan
Türkiye-Bulgaristan
Türkiye-Gürcistan
Pazarkule- Edirne Kapıkule-Edirne Dereköy- Kırklareli Hamzabeyli- Edirne Türkgözü- Ardahan Aktaş- Ardahan Muratlı- Artvin
Sarp- Artvin
ler dahi büyük ölçüde politik sınır olma özelliği taşımaktadırlar. Suriye sınırı 877 km’lik mesafe ile en uzun sınır olma özel-
Türkiye-Nahcivan Dilucu-Iğdır Gürbulak- Ağrı
liği taşırken, Nahçıvan sınırı ise 18 km’lik mesafe ile en kısa sınır olma özelliği taşı- maktadır (İlim ve Medeniyet, 2019).
Türkiye’nin bulunduğu konum itibariyle kara sınır komşuları Ermenistan, Yunanis- tan, Gürcistan, Bulgaristan, Azerbaycan, Irak, İran, Suriye ve ayrıca ülke sınırların- dan çıktıktan sonra kullanılabilen birçok sınır kapısı mevcuttur. Bu sınır kapıların- dan yük taşımacılığı ve yolcu taşımacılığı yapılmaktadır. Günümüzde hava taşımacı- lığın artmasıyla birlikte kara sınır kapıla- rından çoğunlukla uluslararası yük taşıma- cılığı yapılmaktadır. Türkiye’nin Avru- pa’ya açılan sınır kapısı Kapıkule oldukça önem taşımaktadır. Avrupa’ya yapılacak olan ihracatın ve ithalatın merkezi olarak tanımlanabilmektedir.
Kara yolu ile kendi araçlarıyla Yunanistan üzerinden Türkiye’ye giriş çıkış yapmak isteyen yolcular, Edirne sınırında bulunan İpsala sınır kapısını kullanabilmektedirler. Buna ek olarak Ortadoğu ülkelerinin Av- rupa ile gerçekleştirmek istedikleri kara
Türkiye- İran
Türkiye- Irak
Türkiye- Suriye
Kapıköy- Van Esendere-Hakkâri Habur-Şırnak Derecik- Hakkâri Üzümlü-Hakkâri Gülyazı-Şırnak Aktepe- Şırnak Ovaköy-Şırnak Karkamış-Gaziantep Cilvegözü- Hatay Yayladağı- Hatay Nusaybin-Mardin Akçakale- Şanlıurfa Öncüpınar- Kilis Çobanbey-Gaziantep
Ceylanpınar-Şanlıurfa Mürşitpınar- Şanlıurfa Kumlu- Mardin Şenyurt-Mardin
ticaretini Türkiye üzerinden Habur sınır kapısından gerçekleştirmektedirler. Tablo
Kaynak. (T.C. Ticaret Bakanlığı, 2021)
E-gümrük sisteminin aktif kullanılmasıyla birlikte Türkiye’nin sınır kapılarında olu- şan kuyruklarda aynı oranda azalmıştır. Böylelikle Türkiye’ye giriş çıkış yapan araçların elektronik sistem ile artış göster- diği görülmektedir. Ancak bütün tablolarda da görüldüğü gibi 2020 yılında gerçekleşen virüs salgını nedeniyle azalma görülmek- tedir.
Bu doğrultuda yıllara göre Türkiye’nin kara sınır kapılarından giriş- çıkış yapan araçların toplam sayıları Tablo 2’de veril- miştir.
Tablo 2. Kara Kapılarına Göre Giriş Çıkış Ya- pan Araç Sayıları
Toplam Genel
| Gelen | Giden | Toplam | |
| 2016 | |||
| Toplam | 3.408.746 | 3.095.640 | 6.199.912 |
| Araç | |||
| 2017 | |||
| Toplam | 3.449.095 | 3.414.939 | 6.823.685 |
| Araç | |||
| 2018 | |||
| Toplam | 3.816.806 | 3.445.871 | 6.894.966 |
| Araç | |||
| 2019 | |||
| Toplam | 2.569.819 | 3.822.181 | 7.638.987 |
| Araç | |||
| 2020 | |||
| Toplam | 824.696 | 2.562.439 | 5.132.258 |
| Araç |
Kaynak. (T.C. Ticaret Bakanlığı, 2021)
Tablo 2 incelendiğinde 2016 yılında 2018 yılına kadar bir artış görülmektedir. Bu doğrultuda Covid-19 virüs salgının henüz başlamadığı 2019 yılında en fazla araç girişi ve çıkışı yapıldığı görülmektedir. 2020 yılında ise Covid-19 virüsünden kay- naklı çok uç sayıda düşüş görülmektedir. Elektronik gümrük sisteminin yeni kulla- nılmaya başladığı tarihleri 2018 ve 2019 yıllarında giriş-çıkış yapan araçların arttığı görülmektedir. Ancak 2020 yılında dünya çapındaki salgın nedeniyle bu sayılarda
genel olarak oldukça yüksek miktarda dü- şüş görülmektedir. Türkiye’deki elektronik gümrük kullanımının ve sistemi doğru bir şekilde kullanılabilir olmasının ve sistemin 7/24 işlem yapılabilmesine olanak sağla- ması gibi konuların kullanıcılar tarafından öğrenilmesini zorunlu kılmıştır (Yılmaz ve Bayram, 2020:45).
Ayrıca kara sınırlarından geçen araçların türleri ve miktarları da incelendiğinde pan- demi sürecinde oldukça yüksek düzeyde azalma görülmektedir. Bu doğrultuda elde edilen bilgiler Tablo 3’te verilmiştir.
Tablo 3 incelendiğinde her yıl içinde en çok giriş çıkış yapan araç türleri tır, çekici, dorse ve römork türleri birinci sıradadır. Buna ek olarak Tablo 3 detaylı bir şekilde incelendiğinde elektronik sistemin kulla- nılmaya başlandığı yıllarda ticari araç sayı- larında artış görülmektedir. Bu doğrultuda 2019 yılına gelindikçe elektronik gümrük sisteminin yaygın kullanımıyla miktarın yükseldiği anlaşılmaktadır. Ancak Tablo 3 incelendiğinde bütün araç türlerinde 2020 yılı pandemi sürecinden dolayı, artış göste- ren bir grafikte oldukça yüksek düzeyde düşüş görülmektedir.
Tablo 3.Türlerine Göre Araç Giriş-Çıkış Sayıları
Araç türleri
Dönem
Tır-Çekici-
Tanker Kamyon –
Otobüs Otomobil Diğer Araç
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynak. (T.C. Ticaret Bakanlığı, 2021)
Son olarak Tablo 4’te verilen veriler incelendiğinde 2020 yılı pandemi sürecinden dolayı giriş çıkış yapan yolcuların miktarında azalma görülmektedir. Ancak elektronik sistem üzerinde işlemlerin gerçekleştirildiği tarihlerde sırasıyla 2019 yılına gelindikçe yolcu miktarında artış gösteren bir tablo görülmektedir. Günümüzde işlemlerin online sistem üzerinden oluşturulma- sından dolayı insanlar kolaylıkla bulundukları yerden işlemlerini yapabilmektedir. Bu kap- samda değerlendirildiğinde giriş-çıkış yapılacak olan ülkeye ilişkin prosedürler kolaylıkla yapılabilmektedir. Seyahat kısıtlaması olmayan insanların sadece işlemlerini online olarak yapmaları gerekmektedir.
Tablo 4. Kara Kapılarına Göre Yolcu Sayıları
| Dönem | |||||
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | |
| Kara kapıları toplam yolcu sayısı |
20.640.498 |
24.740.838 |
26.647.021 |
27.565.359 |
7.624.771 |
Bu ölçüde gerçekleştirilmiş olan inceleme- ler sürecinde elektronik gümrük kapsamın- da kara kapı girişlerinde oluşan yığınlar azaldıkça, işlemlerin gerçekleştirilmesi elektronik sistemde yapılmasıyla birlikte genel istatistik verilerinde yükselme gö- rülmektedir. Ancak Covid-19 pandemi sürecinde bu sayılarda azalma görülmüştür. Ancak bu dönemde gümrük işletmelerinde çalışan kişiler zorunlu elektronik sistem kullanımı nedeniyle kullanımdan kaynaklı sorunları ortadan kaldırmışlardır.
- Sonuç
Günümüzde faaliyet gösteren gümrük ida- releri ve müşavirlik şirketleri gümrük iş- lemlerinin yoğunluğundan ve uzun sürme- sinden dolayı şikâyet etmektedirler. Bu düzenin daha basit hale getirilmesi, insan- lar üzerindeki yükün azaltılabilmesi, in- sandan kaynaklı oluşabilecek ya da oluş- muş olan hataların en aza indirilebilmesi ve en önemlisi kurumlar arası doküman transferinin kolaylıkla yapılabilmesi adına elektronik gümrük işlemleri geliştirilmiştir. Ancak bu sistemin benimsenmesi ve uygu- lamaya geçebilmesi oldukça kolay bir du- rum olmaktan çıkmaktadır. Çalışanların yeni sisteme adapte olabilmesi, kullanabi- liyor hale gelmesi gibi sorunlar görülmek- tedir (Uzzaman ve Yusuf, 2011:30).
Bu doğrultuda yapılmış olan incelemeler sonucunda günümüze gelindikçe bu tür engellerin yavaş yavaş azaldığı görülmek- tedir. Günümüzde her şeyin artık teknolo- jik aletler ile yapılması gibi durumlara bağ- lı olarak gümrük alanında da insanlar sis- temi daha aktif ve doğru bir şekilde kul- lanmaktadır.
Gümrük sektöründe gerçekleştirilmiş olan çalışmalar ve düzenlemeler incelendiğinde elektronik gümrük ile birlikte işlemlerde uzamalar, malların sınır kapılarındaki bek- leme sürelerinde azalmalar, kontrollerinin daha doğru ve detaylı yapılmasında olanak sağlamaktadır. Ayrıca sistem altyapısının da güçlendirilmesiyle birlikte sisteme olan
güveninde artmasını sağlamaktadır. Ku- rumlar kendi aralarında rahatlıkla evrak ve doküman transferini gerçekleştirebilmek- tedir.
Böylelikle elektronik gümrük kullanımının önündeki engeller iyileştirilerek kaldırıl- maktadır. Sınır kapılarının üzerinden ya- pılmış olan bu inceleme ile elektronik gümrük ile rahatlık uluslararası ticaretin yapılabildiği ortaya çıkmaktadır. Buna ek olarak elektronik gümrük sisteminin doğru kullanımı ile işletmelerin hacimlerini ol- dukça rahat bir şekilde arttırabilmeleri mümkündür. Buna bağlı olarak da Türki- ye’nin kendi uluslararası ticaret hacmini arttırarak uluslararası ticarette dünya ça- pında önemli bir statüye yükselebilmesi mümkündür.
Liao ve Cheung’un (2001) gerçekleştirmiş olduğu çalışmada internet ortamına olan güvenin elektronik ticarette oldukça önem- li bir yere sahip olduğunu savunmuşlardır. Buna ek olarak, Gilbert ve arkadaşlarının (2004) gerçekleştirmiş oldukları çalışma ile internet ortamında oluşabilecek olan siber saldırı ve benzeri kişisel verilerin çalınması konusuna olan güven eksikliği- nin engeller arasında olduğunu belirtmiş- lerdir. Bu çalışma sonucunda elde edilen verilere göre güven ve veri güvenilirliğinin gümrük işlemlerinin etkililiğini pozitif yönde etkilediği tespit edilmiştir. Ancak güven ve veri güvenilirliğinin gümrük ida- relerinin etkinliğini pozitif yönde etkile- mediği tespit edilmiştir.
Baida, Liu ve Tan’ın (2007) yapmış olduk- ları çalışmada gümrük işlemlerinin ve bir- çok elektronik olarak gerçekleştirilebilen yasal işlemlerin elektronik olarak yapıla- bilmesinin mümkün olacağına ve işlemler esnasında kolaylık sağlayabileceğini sa- vunmuştur. Ancak bu işlemleri gerçekleşti- ren kişilerinde yasal olarak güvenlik ve sistem alt yapılarının korunaklı hale geti- rilmesini savunmuştur. Bwalya (2009) ta- rafından gerçekleştirilen çalışmalar ve Hesketh’e (2009) tarafından gerçekleştiri-
len çalışmada bunu destekleyen türdendir. Ayrıca üç çalışmada bu tür işlemlerin tek bir sistem üzerinde uygulamaya sürülmesi- nin üzerinde durmuşlardır. Elde edilen veriler incelendiğinde güvenlik ve risk yönetiminin gümrük işlemlerinin etkililiği- ni ve gümrük idarelerinin etkinliğini pozi- tif yönde etkilemediği tespit edilmiştir.
Elektronik sistemlerde oluşabilecek olan teknik engeller, sistemlerin birbiri ile olan entegre işlemini tehlikeye sokabilecek tür- dendir. Bu tür aksaklıklar kurum ve kuru- luşlar arasındaki bilgi, evrak ve doküman transferini aksatarak iletişim problemlerine neden olacaktır. Bu tür aksaklıklar insanlar tarafından sistemlerin kullanımını engelle- yecek türden engeller olarak kabul gör- mektedir. Fichman (2004) tarafında yapıl- mış olan çalışma neticesinde, elektronik gümrük sistemlerinin bu tür engeller ba- rındırdığını savunmaktadır..
Bharosa ve arkadaşlarının (2011) gerçek- leştirdiği çalışma ile sisteme yüklenen bil- gilerin tutarlı ve usulüne uygun olmasının ve bu şekilde yorumlanmasının gerektiğini savunmuştur. Raus ve arkadaşlarının (2009) gerçekleştirdikleri çalışma ile güm- rük idarelerinin etkinliğinin arttırılabilmesi için bunun gerektiği de belirtilmiştir. Buna ek olarak e-gümrük işlemlerinin de doğru kullanılmasının, gümrük işlemlerinin etki- liliğinin arttırılabileceğinin mümkün oldu- ğunun üzerinde durmuşlardır.
Liao ve Cheung’ın (2001) yapmış oldukla- rı çalışmada elektronik sistemin maliyet giderlerini azaltmış olarak gösterse de as- lında eğitim ve reklam maliyetlerindeki giderleri arttırdığı görülmüştür. Gelişen teknolojinin benimsenmesiyle birlikte gümrük idareleri etkinliğinin arttırılması ve gümrük işlemlerinin etkililiğinin arttırıl- ması adına çalışmalar yapılmaktadır.
Hesketh’in (2009) gerçekleştirmiş olduğu çalışmaya göre bu tür çalışmalar ülkelerin ve şirketlerin üretkenliğini ve uluslararası ticarette alacağı yeri etkilemektedir.
Holloway’ın (2009) gerçekleştirmiş olduğu çalışma ile Raus ve arkadaşlarının da (2009) gerçekleştirdikleri çalışmaya göre verilerin alışverişinde kullanılan sistemle- rin kalitesi, verilerin şeffaflığı bu tür ge- lişmeleri birebir etkilemekte olduğu ve e- gümrük sistemine olan talebi artıracağı tespit edilmiştir. Yapılmış olan alan yazın- daki bilgiler birbirini destekleyen nitelikte- dir. Tez çalışması kapsamında yapılmış olan elektronik gümrük hakkındaki litera- tür araştırmaları sonucunda Ticaret Bakan- lığı’nın web siteleri dışında çok kısıtlı bilgi ve kaynak olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca elektronik gümrük sisteminin kapsamlı bir şekilde ele alınıp detaylı bir şekilde ince- lendiği ve araştırma içeren çalışmaların eksik olduğu görülmüştür.
Elektronik gümrük sistemi detaylı ince- lenmediği zaman çok karmaşık bir yapı olarak görülmektedir. Sistem altında ku- rulmuş olan programlar birbirleri ile enteg- re oldukları için ve bu durum detaylı anla- tımlı olmadığından dolayı kolay bir sistemi karmaşıklaştırmaktadır. Ancak sistem alt- yapısını oluşturan programlar ve entegre sistemler açıklanır ve eğitimler verilirse yeni elektronik sistem verimli bir şekilde kullanılmış olacaktır. Dünya çapında ve- rimli ve risk yönetimine dayalı gümrük işlem süreçleri için tamamen güvenilir ve- rilere dayalı bir ortam oluşturulması ge- rekmektedir.
Sevkiyatlarda yaşanabilecek gecikmelerin önüne geçmek adına, sorunsuz bir gümrük- leme sureci için gönderiye dair verilerin eksiksiz ve doğru olması kritik önem taşı- maktadır. Ayrıca işletmelerin gümrük mevzuatına ve gümrükleme süreçlerine uyum sağlaması ve yürürlüğe girecek olan gümrük mevzuat değişikliklerinin bilincin- de olunması kritik önem arz etmektedir. Basitleştirilmiş ve işletmelere en üst dü- zeyde fayda sağlayacak elektronik güm- rükleme plan ve süreçlerinden yararlanıl- ması gerekmektedir. Tüm süreçlerin iş akış planlarına dönüştürüldüğü ve her anın KPI raporlarıyla ölçümlenerek gümrükleme
süreçleri veri güvenirliğiyle desteklenmeli- dir. Gümrükleme surecinde doğru beyan yapılabilmesi için IOSS kimlik numarası- nın fatura verileriyle birlikte lojistik servis sağlayıcılarına elektronik olarak ve uygun şekilde iletilmesi gerekmektedir. Gümrük mevzuatındaki gelişmeleri izlemek ve bu gelişmelere nüfuz etmek için gerekli ope- rasyonel süreçleri tasarlayarak faaliyete geçirmek, mevzuat değişikliklerinin yürür- lüğe girdiğinde hazır olmayı temin edecek şekilde iyileştirmeler yapılmalıdır.
Tüm gümrük sistemlerindeki güvenlikle ilgili risklerin ve sevkiyat içine gizlenmiş patlayıcılar gibi olası terör tehditlerinin azaltılması amaçlanmalıdır. Gümrük yetki- lilerinin malları, sağlanan verilerin ışığında tespit etmeleri ve gönderileri durdurmadan güvenlik/ emniyet taramasından geçirmele- ri sağlanmalıdır. Ticari faturada iletilen urun kalem verilerinin elektronik olarak iletilmesi ile gönderilerin gecikme yaşan- madan sevk edilebileceği yapay zeka des- tekli akıllı elektronik gümrük sistemleri desteklenmelidir.
Elektronik gümrük sistemlerinin güvenlik ve teknik alt yapı sistemlerinin teknolojik gelişmelerin önünde yer alması çağı yaka- lamamız için olmazsa olmazlardandır. İş- letmelerin gönderilerinin menşe ülkeden yola çıkarılmasından önce güvenlik ve emniyet taraması yapılması adına eksiksiz ve doğru mal tanımları sağlanmasına yöne- lik talepleri gittikçe artmaktadır. Doğru bilgiler olmadan, gönderilerin işleme alın- ması sistemsel olarak mümkün olmamak- tadır. Ürün açıklamaları, gümrük yetkilile- rinin yasaklı/kısıtlı malları tespit etmesine ve aynı zamanda emniyet ve güvenlik ge- rekçeleriyle risk profili oluşturmasına im- kan verecek biçimde eksiksiz verilmelidir.
Gümrük sürecinde, kalite ve teslimat süresi performansı açısından büyük avantajlar elde edebilmek için minimum insan müda- halesi ile doğru ve eksiksiz gümrük beyan- namesi düzenlenebilmektedir Ayrıca hem ihracat hem de ithalat için hızlı ve otomatik
elektronik gümrük süreçleri gerekmektedir. Malların varış noktasına ulaşması öncesin- de gümrük işlemlerinin gerçekleştirilebil- mesi ile yığılmaların önüne gecen elektro- nik geçiş sistemleri artan hizmet kalitesi seviyesinin birer göstergesidir. Gümrük yetkilileri açısından ticari uyumluluk sevi- yesinin artırılması ve ürün tesliminden önce risk değerlendirmesinin (örneğin teh- likeli malların tespitinin) yapılabilmesi gerekmektedir.
Gümrük işlemlerindeki yoğunluk ve büyük dış ticaret hacmi nedeniyle, ihtiyaç duyu- lan koordinasyon ve kontrolü sağlamak üzere yüksek kalitede risk yönetiminin yapılabildiği elektronik gümrük bilişim sistemleri hayata geçirilmelidir. Özellikle ülkeden ülkeye değişiklik gösteren farklı gümrük işlem ve prosedürlerinin, işlem maliyetlerinde yarattığı farklılıkların önüne geçilmesi, uygulamaların güncel, doğru ve eşzamanlı olarak gerçekleştirilmesi hedef- lenmelidir.
Sürekli artış gösteren ticaret hacmini kont- rol etmek ve etkinliği arttırmak amacıyla, yapay zeka tabanlı akıllı gümrük ve liman uygulamaları arttırılmalıdır. Tüm ekono- mik operatörler kayıt altına alınarak işlem güvenliği sağlanıp, ticarete konu eşyanın kayıt ve kontrolü aşamalarında etkinlik sağlanarak sınır geçişleri hızlanabilmekte- dir. Gümrük işlemlerinde etkinlik yaratıl- masına ve bilişim teknolojilerinden azami ölçüde yararlanılmasına, uygulamada yer alan kişi ve kurumlara gerekli bilgi ve ye- teneklerin kazandırılması önem arz etmek- tedir. Böylelikle uzun dönemde gerçekleş- tirilecek ticarette daha fazla etkinlik sağla- narak, özellikle ihracatta belirginleşecek etki ile Türkiye’nin uluslararası arenada rekabet gücü yükseltilebilecektir.
Kaynakça
Abdullah, F. ve Ward, R. (2016). Developing a general extended technology acceptance model for e- learning (GETAMEL) by analysing commonly used external factors. Computers in Human Behavior, 56, 238-256.
Aksoy, N. (2020). Türk e-tı̇caret ve lojı̇ stı̇k sektörlerı̇ nde pandemı̇ sürecı̇nı̇n etkı̇ lerı̇ üzerı̇ne hukukı̇ bı̇r değerlendı̇rme. Yaşar Hukuk Dergisi, 2(2), 1-8.
Al-Hujran, O., Al-Debei, M. M., Chatfield, A. ve Migdadi, M. (2015). The imperative of influencing citizen attitude toward e-government adoption and use. Computers in Human Behavior, 53, 189-203.
Altınok, S., Sugözü, İ. ve Çetinkaya,
- (2003). Geleneksel ticaretten yeni ekonomiye elektronik ticaretin temel ekonomik etkileri. 9. Türkiye’de İnternet Konferansı, (s. 1-8). Mart 2021 tarihinde http://inet- tr.org.tr/inetconf9/bildiri/89.pdf adresinden alındı.
Baida, Z., Liu, J. ve Tan, Y.-H. (2007). Towards a methodology for designing e-Government control procedures. Electronic Government, 56–67.
Bozhüyük, B. G. (2020). Gemi acentelerinin e-gümrük hizmetinin teknoloji kabul modeli ile değerlendirilmesi: Doğu Akdeniz örneği. Journal of Maritime Transport and Logistics , 1(2), 102-113.
Bwalya, K. J. (2009). Factors affectıng adoptıon of e-government ın zambıa. 38(4), 1-13.
Dennis, A. ve Shepherd, B. (2011). Trade facilitation and export diversification. The World Economy, 34(1), 101-122.
Dereli, D. D. (2014). E-Gümrük uygulamasının Türkiye ile Avrupa birliği arasındaki ticarete etkisi. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 1(24), 250 – 261.
Gilbert, D., Balestrini, P. ve Littleboy,
- (2004). Barriers and benefits in the adoption of e-government. International Journal of Public Sector Management, 7(4), 286–301.
İlim ve Medeniyet. (2019, Mart 11). Türkiye’nin Sınır Komşuları ve Sınır Kapıları. https://www.ilimvemedeniyet.com/turk iyenin-sinir-komsulari-ve-sinir- kapilari.html adresinden alındı.
Kaypak, Ş. (2009). Küreselleşme sürecinde e-dönüşüm ve belediyelere yansıması. Uluslararası 7. Bilgi, ekonomi ve yönetim kongresi bildiriler kitabı (s. 215-234). Yalova: Yalova Üniversitesi-İstanbul Üniversitesi.
Marangoz, M. (2011). Girişimciler İçin Sınırsız Ticaret: E-Ticaret. Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, 6(1), 181-201.
Milner, C., Morrissey, O. and Zgovu,
- (2008). Trade facilitation in developing countries. CREDIT Research Paper, 8(5), 1-34.
Nzaramyimana, L. ve Susanto, T. D. (2019). Analysis of actors affecting behavioural ıntention to use e- Government services in Rwanda. Procedia Computer Science, 161, 350-
358.
Özgener, Ş. (2004). Kobilerin e- ticarette karşılaştıkları sorunların çözümüne yönelik alternatif stratejiler. Öneri Dergisi, 6(22), 167 – 181.
T.C. Ticaret Bakanlığı. (2021, Mayıs 13). Dış Ticaret Verileri. https://ticaret.gov.tr/istatistikler/bakanli k-istatistikleri/gumruk-istatistikleri/dis- ticaret-verileri adresinden alındı.
T.C. Ticaret Bakanlığı. (2021, Şubat 16). Kara Hudut Kapıları. https://ticaret.gov.tr/gumruk- islemleri/gumruk-idareleri/hudut- kapilari/kara-hudut-kapilari adresinden alındı.
T.C. Ticaret Bakanlığı Gümrük Rehberi. (2018, 10 30). Bireysel İşlemler. Posta ve Hızlı Kargo: https://gumrukrehberi.gov.tr/kategori/b ireysel-slemler/posta-ve-hizli-kargo- rehberi adresinden alındı.
T.C. Ticaret Bakanlığı Gümrük Rehberi. (2018, 11 2). Ticari İşlemler. Tek Pencere Sistemi: https://gumrukrehberi.gov.tr/sayfa/tek- pencere-sistemi adresinden alındı.
T.C. Ticaret Bakanlığı Gümrük Rehberi. (2018, 11 1). Uluslararası Ticarette Ödeme Şekilleri. Ticari İşlemler: https://gumrukrehberi.gov.tr/sayfa/ulus lararas%C4%B1-ticarette-
%C3%B6deme-%C5%9Fekilleri adresinden alındı.
T.C. Ticaret Bkanlığı Gümrük Rehberi. (2018, 11 23). Ticari İşlemler. BİLGE Sistemi nedir?:
https://gumrukrehberi.gov.tr/kategori/ti
cari-slemler/blge-sistemi-hakkinda adresinden alındı.
Türen, U., Gökmen, Y. ve Tokmak, İ. (2011). Türkiye’de e-ticaret işlem hacmini etkileyen faktörler üzerine bir araştırma: Bir model önerisi. Savunma Bilimleri Dergisi, 10(1), 49 – 71.
Ulukan, G. (2020, Ağustos 22). 2020’nin ilk … Mart 2021 tarihinde 2020’nin ilk 6 ayında e-ticaret hacmi, geçen yıla göre yüzde 64 artarak 91,7 milyar TL oldu: https://webrazzi.com/2020/08/20/turkiy e-eticaret-2020-ilk-6-ay/ adresinden alındı.
Urciuoli, L., Hintsa, J. ve Ahokas, J. (2013). Drivers and barriers affecting usage of e-Customs — A global survey with customs administrations using multivariate analysis techniques. Quarterly, 1(30), 473–485.
Uzzaman, M. A. and Yusuf, M. A. (2011). The role of Customs and other agencies in trade facilitation in Bangladesh: Hindrances and ways forward. World Customs Journal, 5(1), 29-42.
Veenstra, A. F., Klievink, B. ve Janssen, M. (2008). Barriers and impediments to transfor- mational government: Insights from literature and practice. Electronic Government, An International Journal, 8(2/3), 226– 241.
Yılmaz, Ö. T. ve Bayram, O. (2020). COVID-19 pandemi döneminde Türkiye’de e-ticaret ve e-ihracat. Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 37-54.